Eivind Myklebusts flotte lesing og kritikk av Varmá ligg no ute på KK sine nettstader.
Lørdag 3. desember 2016
Eivind Myklebust
Varmá: Mette Karlsvik fører lesaren elvelangs i Islands historie.
MELDING
Tidleg i Mette Karlsviks nye roman følgjer lesaren ein svartfugl som flaksar over Island, over Atlanterhavet og heilt til Norge. Der møter vi Ingólv Arnarsson – den første norrøne busetjaren på Island – inst i ein dal i Telemark, og etter at oppvekstsoga hans er fortalt, følgjer lesaren han attende til vulkanøya, der eit nytt liv og eit nytt land blir til langs breidda av elva Varmá. Karlsvik fører lesaren elvelangs framover i landets historie. Både svartfuglen og syntaksen minner oss om at dette ikkje er historieskriving, men ei form for litterær landskaping: «Fjør gjer søster skrivefør: Svartfuglpennen slepper skrifta hennar fri. Faktisk forteljing blir til dikteri».
Karlsvik evnar å setje språket sitt i kontakt med det ho skildrar, utan dermed å setje sine eigne språklege særeigenskapar til side. I «Varmá» er det ofte meir verknadsfullt enn eg har opplevd det i tidlegare bøker, kanskje fordi det historiske spennet i boka inviterer språkhistoria med på dansen. Utan å overdrive tek Karlsvik inn språklege fakter frå norrønt – rim og allitterasjon, visdomsord og inversjon – og humøret ho gjer det med, gjer det også lett å godta: «Ein kvit fugl krinsar over vatnet. Már, den vesle måsen, er framleis skinande kvit. For kvit til fisk å få. Dei skvett unna og ned i djupet […]. Men måsen már har ein måte lagra for mett å bli».
Slike grep stikk seg sjølvsagt ut, men språkleiken blir likevel ein stabiliserande faktor i denne forteljinga: I første del av boka gir den lesaren eit haldepunkt medan forteljinga bykser framover i tid.
Det islandske språket slepp også inn i nynorsken gjennom små ord og vendingar, og skapar medvit om språkleg opphav og utvikling. Dette er jamt over stillferdig og elegant gjort, og særleg delikat blir det i ei lita replikkveksling som dukkar opp etter at vi har følgd både naturens og slekters gang gjennom fleire hundreår og landa trygt i den forteljinga Karlsvik utbroderer mest i boka, om bondesonen Ingólfur og den norske tilflyttaren Gerd, som lever på Island i våre dagar: «Vil du ligge med meg», seier Ingólfur til Gerd ei stund etter at dei har møttest, og han seier det på dansk, sidan Gerd enno ikkje snakkar islandsk: «Já», svarar Gerd, ikkje «Ja», men «Já» – ei kjærleikserklæring med aksent!
Det er ikkje berre rørslene i landskapet og i menneska Karlsvik grip fatt i, ho prøver også å fange politiske, sosiale, økonomiske rørsler. Det gjer ho godt når ho skildrar korleis det moderne samfunnet veks fram: Bilar, forretningar, eit meieri kjem til, og «[s]om byråkratisert konglomerat koplar skulen til seg bibliotek, og biblioteket ein helsestasjon. Helsestasjonen får tre veggar fri, med luft kring seg, medan biblioteket drar på seg eit turistkontor». Karlsvik riggar samfunnet til. Når det først er på plass, opplever eg likevel ikkje at forteljinga heilt får grep om sine politiske klempunkt. Globalisering pågår, privatiseringa kjem, amerikaniseringa òg; dei stiller seg i staden for, tek plassen til dei sosiale og økonomiske initiativa som spring ut ifrå kjennskap og nærleik til det særeigne natur- og kulturlandskapet. Liberalismen får følgjer langt utanfor sine eigne økonomiske plaskedammar, og sender landet inn i den globale pengestraumen. Det går som det må gå: Krise! Stundom rører Karlsvik ved dette med like lun som lur ironi: «Lokað! Ein handskriven papirlapp heng på døra til symjehallen. Sundlaugin har aldri svikta før. Men denne morgonen er bassenget stengt grunna eit privat arrangement. Hæ? Ferskvatn har ein snakka om å privatisere. Men privatisere klorvatn, det gjer ein ikkje på Island».
Karlsvik synest å ville feste dei store rørslene i dei einskilde menneska, men den politiske utviklinga blir likevel sett frå fugleperspektiv: Amerikanske militærbasar dukkar opp, men glid forbi i forteljinga, og toppmøtet mellom Reagan og Gorbatsjov i Reykjavík i 1986 er verken så fornøyeleg eller presist skildra at dei ideologiske straumdraga dei representerer får noko særleg kraft i forteljinga om Ingólfur og Gerd. «Slik har det blitt», seier romanen, både om urbaniseringa, globaliseringa og det at Ingólfur har byrja å skvette mjølk i kaffien. I nokre av dei store, politiske refleksjonane verkar ikkje språket heilt å stole på seg sjølv, og bryt difor ut – eller saman – i gjengse formuleringar: «Ta ikkje meg, ta kapitalistane. Ta dei som endrar Reykjavík frå å vere ein stad med sjel og verdigheit til å vere eit kasino».
Eg blir meir rive med av luft-, hav- og elvestraumar enn av idé- og pengestraumar i «Varmá», men ser på ingen måte vekk ifrå politikken som ligg i det: Den litterære landskapinga til Karlsvik minner om at den stigande temperaturen på kloden ikkje er immun mot dei skiftande rørslene i menneskeætta. At vi ikkje er immune for dei skiftande rørslene i naturen, det har vi vel alltid visst, men så veit vi det tydelegvis ikkje likevel, og må lære det om igjen.
Karlsvik evnar å setje språket sitt i kontakt med det ho skildrar, utan dermed å setje sine eigne språklege særei- genskapar til side. I «Varmá» er det ofte meir verknadsfullt enn eg har opplevd det i tidlegare bøker, kanskje fordi det historiske spennet i boka inviterer språkhistoria med på dansen. Utan å overdrive tek Karlsvik inn språklege fakter frå norrønt – rim og allitterasjon, visdomsord og inversjon – og humøret ho gjer det med, gjer det også lett å godta: «Ein kvit fugl krinsar over vatnet. Már, den vesle måsen, er framleis skinande kvit. For kvit til sk å få. Dei skvett unna og ned i djupet [...]. Men måsen már har ein måte lagra for mett å bli».
(Eivind Myklebust om Varmá)